Door: Alexander Nicolai 2020 ©
Francisco Verdugo, Kolonel van het Spaanse leger tijdens de 80-jarige oorlog, schrijft in zijn verslag dat hij deed over zijn Gouverneurschap in de Noordelijke Provincies uitvoerig over de slag bij Noordhorn (30 september 1581). In dat verslag beschrijft hij bijna poëtisch een montañica verde. Een groen bergje dat op het slagveld bij Noordhorn lag. Het bergje was kennelijk belangrijk genoeg om te benoemen. Hij noemt het bergje als plek waarbij tijdens de eerste gevechtshandelingen van de slag door beide legers geschermutseld werd. Het bergje werd tot driemaal toe verloren en heroverd. Het gevecht werd uiteindelijk door Verdugo gewonnen. Sinds mijn onderzoek naar de Slag bij Noordhorn, dat in 2017 startte, is dat bergje me steeds ontlopen. In het begin van het onderzoek, toen de grenzen van het slagveld nog niet vastgesteld waren passeerde de ene kandidaat na de andere. Zandkoppen, verhogingen in het veld en oude dijkjes. De kandidaat bergjes vielen echter allemaal af toen de contouren van het slagveld eenmaal duidelijk waren.
Anno 2020 is er binnen de grenzen van het slagveld is geen (groen) bergje in het landschap te onderscheiden. Enkel een paar stukken land die iets hoger liggen dan de andere, maar een bergje? Zou de Spaanse veldheer het bergje verward kunnen hebben met een dijk was mijn eerste gedachte. Er loopt zelfs een oud binnendijkje midden op het slagveld. Zou deze dijk het bergje kunnen zijn dat Verdugo in zijn verslag noemt? De naam van het dijkje dat over het Slagveld loopt, de Noordhornerslagdijk zette me eerst op het verkeerde been. Het leek ineens duidelijk dat deze dijk het bergje van Verdugo moest zijn. Het verwees immers naar de Slag bij Noordhorn? Of toch niet? Het dijkje steekt nauwelijks boven het veld uit, een bergje kan je het qua hoogte en vorm niet noemen. Daarnaast het woord slagdijk lijkt te stammen van het woord slachte een Fries woord voor meestal een binnendijk.
Na jaren banjeren door Okswerd bleef het bergje onvindbaar. Hoe vind je een bergje dat er niet is? Boeren in het gebied tussen Niezijl en Noordhorn zijn stuk voor stuk hartelijke mensen ( boeren buiten dit gebied ook weet ik uit ervaring). Ik werd tijdens mijn veldonderzoek regelmatig door hen uitgenodigd voor een lekkere bak koffie. Tijdens koffiepauzes bij de familie Aalfs ( met koekje) filosofeerden we regelmatig over de prachtige streek en over de herkomst van de naam Okswerd. De naam zou terug te voeren zijn naar de tijd dat trekschuiten ladingen met koeien vervoerden. De ossen werden uitgeladen om op de groene weiden te grazen om vervolgens weer op transport te gaan naar afnemers. De Oks, OX zou een ander woord voor Os zijn. Klinkt niet onlogisch. In de literatuur wordt de streek echter ook wel eens Oksterstreek genoemd. Okster is het Groningse woord voor de Pica pica ofwel de Ekster die behalve in Okswerd in heel Europa voorkomt. Plausibel maar niet toch bevredigend.
De naam Okswerd bleef me daarna bezig houden, zou het kunnen dat het gedeelte “werd” verwijst naar een wierde of terp? Het in Groningen gebruikte woord voor wierde staat namelijk dicht bij het originele Oudfriese woord wurth, waarvan de uitgang -werd of -ward is afgeleid. Het woord is niet verwant aan het werkwoord “werpen”; ook al gaat het hier om een ‘opgeworpen’ heuvel. W. de Vries schrijft in zijn boekwerk ”het eerste lid van Dordrecht ( 1934)” over de naamgeving van de streek het volgende: Men kan zelfs aannemen: Oxnewerth (of -arth) Oxnwerth Oxwerth. ’n Wierde is hier niet.
Ook op de terpenkaart van R.H.J. Klok en de terpenkaart van H. Halbertsma die op de website van de beeldbank Groningen staat is inderdaad geen wierde of woonterp te zien ten westen van Noordhorn.
In een in 1935 door H.F. Poort in Noordhorn uitgegeven boekje ‘een en ander over de kerken van Zuid- en Noordhorn vanaf 1600 tot heden’, met een oplage van 600 exemplaren is op blz. 14 te lezen dat in het Norritsveld de verslagenen van de Slag begraven zijn. Op het Norritsveld zou volgens Poort vroeger een wierde of terp zijn de geweest die in de 19de eeuw afgegraven werd. “Tijdens dit afgraven zijn er heel wat menselijke beenderen gevonden staat te lezen in het boekwerk.”
In 1581 versloeg de Spaansche veldheer Verdugo hier het Statenleger onder aanvoering van Norrits. De boerderij van de Wed. Willemsen draagt tot heden den naam van den Staatschen veldheer Norrits, terwijl de landerijen tusschen deze behuizing en de Rijksstraatweg nog Norritsveld genoemd worden. Daar dit land een wierde of terp bevatte, werd deze afgegraven inde vorige eeuw”. Zou de naam Oxwerd dan toch verwijzen naar een Wierde? En zo ja waar lag de wierde. Verdugo gaf in het verslag dat hij schreef dat bergje het tussen beide legers in lag.
Wanneer we de aanwijzingen van Poort en de beschrijving van Verdugo van het tijdstip van het gevecht om het bergje in zijn verslag volgen, dan moet de wierde ergens tussen de afslag naar het dorp Noordhorn en de boerderij Norrits (geheel links op de foto) op deze kaart liggen. Op de foto van de Hoogtekaart van het Actuele hoogtebestand Nederland is een lage plek te zien in het land ten Noorden van de Rijksweg en ten Oosten van de boeren ree (de Noordhorner Slagdijk). Eens een terpje of wierde maar na het afgraven een lager gebied in het land? Het gebied ligt lager en is natter dan de rest van het land. Ook na het ophogen van dat gedeelte van het land door de eigenaar van het veld in de afgelopen jaren is de plek minder hoog dan het omringende land. Op de ‘natte’ plek heb ik tijdens mijn onderzoek nagenoeg geen kogel of andere (metaal)vondsten gedaan. Het is een blanco plek in het stuk land. Het feit dat er nagenoeg geen vondsten zijn gedaan is geen bewijs voor een wierde of (woon)terp, hooguit een denkrichting.
Om met zekerheid te kunnen stellen of er een (huis)terp of wierde in het gebied even ten Westen van Noordhorn gelegen heeft, is er bodemonderzoek nodig. Alleen dan kan de plek van Verdugo zijn montañica verde gevonden worden. De eerste stappen zijn daar inmiddels voor gezet. Wordt vervolgd.
Alexander Nicolai 2020 ©
Graadpleegde literatuur
Het eerste lid van Dordrecht (1934) W. de Vries
Thematische kaart op basis van een topografische kaart, grijsdruk verkend in 1968-69 waarop zijn aangegeven bebouwde, behuisde, onbehuisde, en huisterpen met hun visuele invloedssfeer H.J. Bloklander, (ROB) ; H.R. Roelink (BAI) 1975
Een en ander over de kerken van Zuid- en Noordhorn vanaf 1600 tot heden, met een beschrijving van het dorp Noordhorn voor 1600 door H.F. Poort 1935 (Noordhorn)
Beeldbank Groningen Terpenkaart H. Halbertsma 1963 identificatienummer NL-GnGRA_817_800.30
Actueel Hoogtebestand Nederland: AHN Viewer – www.ahn.nl
Commentario del coronel Francisco Verdugo de la guerra de Frisa en XIIII años que fue governador y capitan general de aquel estado y exercito por el Rey D. Phelippe II. nuestro señor. Henri Lonchay 1899